Uważność w jedzeniu

Jon Kabat-Zinn: Przedmowa

Zobaczyć świat w ziarenku piasku,
Niebiosa w jednym kwiecie z lasu.
W ściśniętej dłoni zamknąć bezmiar,
W godzinie – nieskończoność czasu.
William Blake (przeł. Z. Kubiak)

Trudno byłoby wskazać funkcję biologiczną niezbędną do życia w równym stopniu co jedzenie, ponieważ w odróżnieniu od roślin nie potrafimy pozyskiwać pożywienia przez fotosyntezę z powietrza i światła. Oddychanie przychodzi nam, na szczęście, odruchowo. Podobnie sen. Lecz jedzenie wymaga z naszej strony świadomego zaangażowania – wyhodowania, zebrania, upolowania, kupienia, pójścia do restauracji albo też pozyskania niezbędnych do życia produktów żywnościowych, które następnie trzeba poddać dodatkowej obróbce. Jako ssaki mamy w układzie nerwowym skomplikowany zespół połączeń, który zapewnia nam motywację do zdobywania pokarmu i jedzenia (głód i pragnienie) i pozwala się zorientować, kiedy te potrzeby są już zaspokojone i ciało ma wszystko, co jest konieczne, żeby przetrwać przez jakiś czas (sytość). Jednak w dzisiejszej postindustrialnej epoce nazbyt łatwo traktujemy jedzenie jako oczywistość. Do tego stopnia, że nie zwracamy na nie większej uwagi, a dodatkowo złożone problemy psychologiczne i emocjonalne, na które cierpimy, zaciemniają, a czasem wręcz zniekształcają ten prosty, podstawowy i cudowny aspekt naszego życia. Nawet kwestia tego, czym właściwie jest jedzenie, nabiera zupełnie nowego znaczenia w czasach rolnictwa przemysłowego, przetwórstwa żywności i nieustannego wynajdywania nowych „przekąsek” i „potraw”, których nasi dziadkowie nie umieliby rozpoznać. A ponieważ ten nowy wspaniały świat ma wręcz obsesję na punkcie zdrowia i jedzenia, łatwo popaść w swego rodzaju „dietetyzm” utrudniający cieszenie się posiłkami i wszystkimi funkcjami społecznymi związanymi z przygotowywaniem, dzieleniem i celebrowaniem cudu pożywienia, a także siecią życia, w której wszyscy tkwimy i od której jesteśmy zależni.

Z drugiej strony stany nieświadomości, uzależnień i złudzeń są, niestety, powszechne w naszym świecie i niszczą zdrowy rozsądek, dobre samopoczucie i autentyczne związki na każdym poziomie umysłu, ciała i świata. Każdy z nas w takim czy innym stopniu cierpi z ich powodu, nie tylko w związku z pożywieniem i jedzeniem, ale i w wielu innych aspektach życia. Stanowią nieodłączną część ludzkiej egzystencji, być może dzisiaj bardziej dotkliwie odczuwaną z powodu stresu i obciążeń naszej kultury pełnej obsesji na punkcie sławy, która wymaga nieprzerwanej komunikacji i nadaktywności połączonej z zaburzeniami skupienia. Ale jest też dobra wiadomość: wewnętrzne i zewnętrzne naciski, którym podlegają nasze umysły i ciała, oraz wynikające z tych wpływów cierpienie mogą zostać wykorzystane dla dobra każdego, kto jest gotów podjąć trud ćwiczenia uważności i szczerości. Ta książka jest zaproszeniem do podjęcia takiego uzdrawiającego wysiłku, jest też mądrym przewodnikiem w przełomowej podróży, której celem jest osiągnięcie pełni życia.

W dzisiejszych czasach przejawy ludzkiego charakteru, które nazywamy nieuwagą, uzależnieniem i złudzeniami, najbardziej przejmująco ujawniają się w niezwykle rozpowszechnionych zaburzeniach naszego podejścia do żywności i jedzenia. Te patologie równowagi są podsycane przez wiele złożonych czynników społecznych. Co smutne, zaowocowały one normami kulturowymi, które wzmacniają złudzenia, obsesje i nieprzemijające zainteresowanie tym, ile kto waży. Ujawniają się jako dręczące, wszechobecne, choć czasami ukryte albo przesadnie kompensowane niezadowolenie ze swojego wyglądu i własnego ciała. Wynika ono z całkiem zwyczajnej dbałości o wygląd, ale jest wzmacniane przez chęć sprostania wyidealizowanemu modelowi, który pokazuje, jak powinniśmy wyglądać i jakie powinniśmy wywierać wrażenie na innych. To pragnienie kształtuje autentyczność naszych wewnętrznych doznań i dominuje nad nimi. Niezadowolenie z własnego wyglądu przyczynia się do patologii związanych z wizerunkiem ciała, zniekształca postrzeganie siebie i powoduje głębokie problemy z samooceną. Powszechnie obecne w mediach, dają o sobie znać nawet u dzieci i młodzieży i utrzymują się przez całe życie, aż do starości. Jest to bardzo smutne zjawisko, które trzeba traktować z bezgranicznym współczuciem i które wymaga skutecznych strategii dla przywrócenia zdrowego rozsądku zarówno na świecie, jak i w życiu każdej osoby.

Dziś już dobrze wiadomo, że te zaburzenia równowagi przejawiają się jak nigdy wcześniej i osiągają postać epidemii, zarówno wśród dzieci, jak i dorosłych, wśród mężczyzn i kobiet. Można wręcz powiedzieć, że całe społeczeństwo cierpi w taki czy inny sposób z powodu zaburzeń czynności jedzenia, podobnie jak – patrząc z perspektywy tradycji medytacyjnych – cierpimy z powodu wszechobecnego zespołu nadpobudliwości z deficytem uwagi. A jak jasno wynika z tej książki, jedno jest powiązane z drugim.

Jednym z przejawów zaburzonego stosunku do jedzenia jest epidemia otyłości, obserwowana od kilkudziesięciu lat w Stanach Zjednoczonych. Zjawisko to jest spowodowane wieloma czynnikami, a dodatkowo pogłębia je siedzący tryb życia dzieci i dorosłych, powszechna dostępność przetworzonej żywności oraz przemysł spożywczy i rolny, który pod tym względem zupełnie wymyka się spod kontroli. O skali epidemii otyłości dają pojęcie wykresy przedstawiające odsetek osób otyłych w poszczególnych stanach, począwszy od około 1986 roku. Obecnie rozprzestrzenia się ona na inne kraje, zwłaszcza w Europie. Jedną z jej przyczyn jest zjawisko supersizingu, tak doskonale przedstawione w filmie Supersize Me, nieustanne modyfikowanie pojęcia rozsądnej porcji (a nawet wielkości talerza), coraz częściej spotykany brak aktywności fizycznej i powszechna dostępność ubogiej w składniki odżywcze, wysokokalorycznej żywności. W wielu szkołach medycznych są prowadzone badania i programy kliniczne, których celem jest lepsze zrozumienie i radzenie sobie z tym narastającym zjawiskiem; niektóre z zespołów badawczych nawiązują nawet współpracę z patrzącymi perspektywicznie przedstawicielami przemysłu spożywczego i restauratorskiego. Mnóstwo jest programów klinicznych ukierunkowanych na dzieci.

Innym przejawem zniekształconego stosunku do żywności i jedzenia są anoreksja i bulimia, zwłaszcza wśród dziewczynek i młodych kobiet. To choroby, które często wynikają z zaburzonego wyobrażenia o własnym ciele, ukształtowanego przez ukryte, czasami nieuświadomione poczucie niższości, wstyd i zaniżoną samoocenę. U wielu osób pojawiają się one po strasznych, lecz ukrywanych traumatycznych przeżyciach i doświadczeniach. U innych są nie do końca rozumianą, złożoną reakcją na wydarzenia rodzinne, towarzyskie i społeczne, a dodatkowym czynnikiem, który je stymuluje, mogą być moda, reklama i przemysł rozrywkowy, a także obsesja na punkcie sławy i seksualizacja wyglądu zaczynające się już w dzieciństwie. W takich przypadkach impulsy, które skłaniają do ograniczenia jedzenia, mogą być groźne dla życia. Wymagają profesjonalnego traktowania i zrozumienia splątanej sieci cierpienia, w jakiej utknęli ci ludzie, oraz akceptacji i współczucia dla ich bólu, a także uznania i niezachwianego wsparcia dla ich wewnętrznej siły – która w nich tkwi, choć mogą sobie z tego nie zdawać sprawy – i potencjału zdrowienia.

Do wszystkich tych problemów naszego stosunku do jedzenia trzeba dodać jeszcze bardziej rozpowszechnione, zasygnalizowane już wcześniej zaburzenie sposobu, w jaki obecnie podchodzimy do własnego życia. Nie trzeba się długo zastanawiać, żeby uświadomić sobie, że przez większą część życia jesteśmy zaabsorbowani przeszłością i przyszłością. Czynimy to kosztem teraźniejszości, czyli jedynego czasu, kiedy mamy okazję się odżywiać, patrzeć, uczyć się, rosnąć, zmieniać się, leczyć się, wyrażać uczucia, kochać, a przede wszystkim żyć. Jeżeli zawsze jesteśmy w drodze dokądś, do jakiegoś lepszego „kiedyś”, kiedy będziemy szczuplejsi, szczęśliwsi, doskonalsi i tak dalej, to nigdy nie nawiążemy mądrej relacji z chwilą obecną i nie będziemy kochać samych siebie takimi, jacy naprawdę jesteśmy. To, że może nam umknąć rzeczywistość życia, które przeżywamy, ponieważ jesteśmy nieobecni, zaabsorbowani dążeniem do osiągnięcia w przyszłości jakiegoś wyobrażonego ideału, ukształtowanego – niestety – przez nieuświadomione pragnienia, awersje i złudzenia, to powszechna tragedia. Przekłada się ona oczywiście na samą czynność jedzenia i na nasz stosunek do własnego ciała, wzmacnia też wszystkie te siły, które mogą nas pchnąć w wir uzależnień, zaburzeń i przygnębienia. W tych sprawach mamy wybór, niezależnie od tego, co robi, myśli czy sprzedaje cała reszta świata. Ale wyrwanie się z głębokiego i długotrwałego uwarunkowania, nawyku nieuważności i uzależnień, które nas obciążają, wymaga silnej motywacji.

W naszym społeczeństwie panuje stan, który można nazwać endemiczną bezmyślnością. Możemy jej zaradzić, przyjmując osobistą odpowiedzialność. Ta książka doskonale opisuje, jak to zrobić w odniesieniu do czynności jedzenia i żywności we wszystkich jej formach. A któż może lepiej wskazać drogę do osiągnięcia psychicznego zdrowia i równowagi niż Jan Chozen Bays, która jest doświadczoną pediatrą specjalizującą się w psychologii dziecięcej, wieloletnią liderką grup uważnego jedzenia i niezwykłą nauczycielką uważności, doświadczoną w wielowiekowej i wzniosłej tradycji mądrości i współczucia?

Uważność to pełna uwagi świadomość chwili obecnej i poczucie związku z nią. Jest antidotum na uzależniające zaabsorbowanie wszystkim, co odrywa nas od rzeczywistości tej chwili. Kiedy zaczynamy zwracać uwagę, świadomie i nie oceniając (jak wtedy, gdy ćwiczymy uważność), wracamy do teraźniejszości, możemy czerpać z naturalnych źródeł siły, kreatywności, równowagi i mądrości – naszych wewnętrznych zasobów, których istnienia często sobie nie uświadamiamy. Nic nie musi się zmieniać. Nie musimy być inni ani lepsi. Nie musimy tracić wagi. Nie musimy odzyskiwać równowagi ani dążyć do żadnych ideałów. Wystarczy, że będziemy zwracać uwagę na ignorowane dotychczas aspekty naszego życia, gdyż pochłaniały nas różne idealizacje, które coraz bardziej oddalały nas od wrodzonej kompletności, a przecież tę kompletność mamy, jest dla nas dostępna w każdej chwili i nigdy nie znika.

Jak pokazuje ta książka, dzięki ćwiczeniu możemy sprawić, że uważność stanie się solidnym fundamentem, który pozwoli nam kontrolować i uleczyć całe życie. Nauczenie się uważności w jedzeniu będzie wielkim krokiem do odzyskania własnego życia, a także uwolnienia się od ograniczających nawyków nieświadomości, obsesji i uzależnienia dotyczących pożywienia, wyobrażenia swojego ciała, a w końcu związków umysłu i ciała ze światem. Dzięki temu możemy odzyskać swoje wrodzone, oryginalne piękno i zaprzyjaźnić się ze sobą – takimi, jacy jesteśmy. Ta książka jest zaproszeniem do osiągnięcia równowagi ciała i umysłu oraz głębokiej satysfakcji nazywanej szczęściem lub dobrym samopoczuciem.

W Stress Reduction Clinic (Klinika Redukcji Stresu) na Uniwersytecie Massachusetts pierwsza medytacja, jaką zwykle prowadzimy, polega na zjedzeniu jednej rodzynki, powoli i uważnie. Wbrew pozorom może to trwać pięć minut lub nawet dłużej. Uczestnicy tych ćwiczeń, w większości pacjenci kliniki, nie spodziewają się, że medytacja i łagodzenie stresu w ogóle mogą się wiązać z jedzeniem. Już samo to wystarczy do obalenia powszechnego wyobrażenia o medytacji. Prawdę mówiąc, każda czynność może być formą medytacji, jeżeli oddajemy się jej w pełni świadomie. Efekt tego ćwiczenia uświadamiamy sobie natychmiast. Oglądamy rodzynkę, którą zjemy, czujemy jej zapach, obserwujemy, jak zbliżamy ją do ust, a następnie wkładamy, przeżuwamy, smakujemy, zauważamy zmiany, jakim ulega jej substancja, czujemy chęć jej połknięcia, przełykamy i na koniec odpoczywamy przez chwilę – wszystko z zachowaniem pełnej świadomości, która wydaje się przychodzić naturalnie i bez wysiłku. Ludzie mówią: „Chyba nigdy wcześniej nie smakowałem rodzynki!”, „to niesamowite”, „naprawdę czuję się najedzony”, „czuję ciepło”, „czuję spokój”. Słyszałem też mnóstwo innych reakcji i żadna z nich nie jest prawidłowa ani nieprawidłowa – po prostu opisują odczucia.

Podobnie jak w ziarenku piasku i kwiecie z lasu u Blake’a, możesz zobaczyć świat w jednej rodzynce. Zamknąć w dłoni – a potem w ustach – cały wszechświat i całe życie. Wkrótce stanie się ona źródłem składników odżywczych, energią, materią i samym życiem, ożywiającym i wzmacniającym ciało, serce i umysł. Znaczenie ma również poczucie wspólnoty, ponieważ w tym samym pomieszczeniu może przebywać nawet trzydzieści osób, które po raz pierwszy mają kontakt z uważnością, kiedy zaczynają ośmiotygodniowy program kliniczny zwany MBSR, czyli redukcją stresu opartą na uważności (mindfulness-based stress reduction). Jedna rodzynka może nas wiele nauczyć.

W tej książce znajdziesz ćwiczenie z rodzynką i wiele innych. Jeśli oddasz się opisanym tu praktykom z przekonaniem, dyscypliną i zaangażowaniem, a jednocześnie z pewną dozą elastyczności, żeby nie wymuszać na sobie zachowań idealnych, jestem pewien, że będziesz wdzięczn_ sobie i doktor Bays za odzyskanie własnego życia i przyjemności płynącej z jedzenia w uspokojeniu i radości.